خبرگزاری ایسنا – دیپلماسی عمومی آب و امنیت انسانی
علیرضا رجایی – مدیرعامل و عضو هیات مدیره مرکز بینالمللی توسعه خواهرشهرهای ایران
علیرغم اینکه زمین به سیاره آبی و سیاره آب معروف است، اما 5 / 97 درصد آبهای موجود در زمین در دریاها و اقیانوسها به صورت آب شور و غیرقابل مصرف است. آب شیرین 5 / 2 درصد کل آبهای موجود در زمین را تشکیل میدهد اما بیشتر این آبها نیز در یخچالهای طبیعی زمین به صورت یخ هستند. در نهایت باید گفت تنها 3 / 0 درصد از مجموع آبهای شیرین موجود در کره زمین در دریاچهها، رودها، رطوبت خاک و آبهای زیرزمینی نزدیک سطح زمین در دسترس انسان است.
کمبود آب، کیفیت پایین آن، سیلابها، اختلاف بر سر حوضههای مشترک، سدسازی و خشکسالی به بیثباتی و افزایش تنشها در مقیاسهای محلی، ملی، منطقهای و جهانی منجر شده است. در برخی مناطق مانند خاورمیانه و آفریقایی صحرایی و زیر صحرا آب منبعی کمیاب به شمار میرود.
در سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) سازمان ملل متحد قطعنامه شماره 217/58/RES/A را تصویب و سالهای( 2005 تا 2015 )(1384 تا 1394) را دهه بین المللی اقدام «آب برای زندگی» نامگذاری کرد. این قطعنامه آب را به موضوعی مهم در حوزه فعالیت سیاستگذران و برنامه ریزان سیاستهای توسعه ای تبدیل کرد. مدت کوتاهی پس از تصویب قطعنامه “دهه آب برای زندگی” کنگره آمریکا طرح سناتور “پل سیمون” با عنوان «آب برای فقرا» را در سال 2005 تصویب کرد. این قانون وزیر امور خارجه آمریکا را ملزم میکند به صورت مستمر با سایر نهادها و سازمانهای دولت آمریکا در رابطه با موضوع آب و در خصوص طراحی و اجرای یک استراژی به منظور دسترسی برابر به آب سالم و بهداشتی نحوه مدیریت آب در کشورهای در حال توسعه، مشورت کند. اگر چه این اقدامات و تصویب قانون مربوط به هفت سال پیش است ولی در سالهای اخیر بوده که آب به یک موضوع امنیت ملی تبدیل و دستگاه دیپلماسی در مسائل مربوط به آن درگیر شده است.
بسیاری از دولتها، بیشتر سازمانهای چندجانبه و تعداد بسیاری از سازمانهای غیردولتی در مسائل مربوط به حوزه آب فعال هستند. در قانون تصویب شده در آمریکا، موضوعات حساس مربوط به آب گنجانده و از فعالیت سازمانهای خیریه در راستای کمکرسانی به مردم و ارتقای مدیریت آب در نواحی کم آب حمایت شده است.
دیپلماسی عمومی آب و منافع ملی
مرکز کنگره آمریکا در خصوص دیپلماسی عمومی (سی .دی. پی)، دیپلماسی آب را چنین تعریف میکند: «کلیه فعالیتها و اقداماتی که بازیگران مختلف بین المللی با هدف کمکرسانی به مناطق تحت فشار کمآبی به انجام میرسانند.» اگر این اقدامات به راستی رهبری و اجرا شوند میتوانند جان بسیاری از نجات دهند و موجب تقویت تاثیرات اقدامات شوند.
در مورد مهمترین ابزارهای دیپلماسی عمومی در خصوص موضوعات مربوط به آب که از سوی بازیگران مختلف قابلیت اجرا دارد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- شنیدن صحبتها، تقاضاها و پیشنهادهای هر یک از اجتماعات و گروههای انسانی
2- فراهمکردن زمینه آموزشهای فنی در اجتماعات و گروههای انسانی در حال توسعه
3- و سرانجام استفاده دیپلماسی عمومی به منظور افزایش آگاه جهانی در خصوص مسائل مربوط به آب از طریق برنامههای حمایتی و نهادهای بینالمللی.
ایالات متحد آمریکا به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در امر دیپلماسی عمومی آب، مهمترین هدف این کشور از کاربرد این ابزار را تامین منافع ملی آمریکا و جلوگیری از گسترش و نفوذ سایر بازیگران به ضرر منافع ملی آن کشور عنوان کرده است: «جدا از دیگر سیاستها و خط مشیها، هر دو گروه کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه در جستجوی جلب حمایت ایالات متحده آمریکا از موافقتنامههای بینالمللی و نهادها و شرکا و همکاران ملی و محلی خواهند بود…. همکاری و حضور فعال ایالات متحده در حل چالش آب موجب توسعه نفوذ این کشور و جلوگیری از توسعه نفوذ دیگر بازیگران به ضرر ایالات متحده آمریکا خواهد بود.»
به این ترتیب مساله منافع ملی و گشترس نفوذ آمریکا از طریق دیپلماسی عمومی آب به خوبی دیده میشود. از نظر ایالات متحده آمریکا، آب تنها برای توسعه نیست بلکه ابزاری کلیدی برای تامین منافع ملی آمریکا به شمار میرود و در این میان دیپلماسی عمومی باید بخش یکپارچه و جداییناپذیر خط مشیهای مربوط به آب، توسعه و دیپلماسی باشد.
مهمترین تعبیر از رابطه منافع ملی و دیپلماسی عمومی توسط “فیلیپ سی یب” مدیر مرکز دیپلماسی عمومی کنگره امریکا به این مضمون بیان شده است: «اگر دیپلماسی عمومی معطوف به عمل و ارائه خدمات و نه تبلیغات صرف باشد، دیپلماسی عمومی آب، از جمله سرمایهگذاریهایی است که میتواند ضمن تامین منافع ملی آمریکا، به مردمی که به شدت به این ماده حیاتی نیاز دارند یاری برساند.»
چارچوب دیپلماسی عمومی آب در ایران
ایران در بین مدارهای 25 تا 40 درجه عرض شمالی در جنوب آسیا و نیمه جنوبی منطقه معتدل شمالی واقع شده است. در چنین موقعیت جغرافیایی، خشکی و کمآبی امری طبیعی است و مردمان ساکن در محدوده فلات ایران از دیرباز با آن دست و پنجه نرم کردهاند. ابداع قنات و کاربرد وسیع آن در ایران از دوران باستان تا کنون نشانه انطباق مردم ساکن در فلات ایران با واقعیت کمآبی در طول تاریخ است. فلات ایران در بین در منطقه بیابانی عربستان و ترکستان واقع شده و در بخشهای داخلی فلات نیز بیابانهای ملی وسیع کویر نمک و لوت گسترده شدهاند. وجود رشته کوههای زاگرس و البرز در محورهای غربی و شمالی و رشته کوههای ناحیه خراسان و بلوچستان در محود خاوری، امکان زیست در فلات ایران را ممکن کرده است. با دمای مرطوب و بارشزای غربی که با جهت عمومی غرب به شرق میوزند بخش اعظم رطوبت خود را در دامنههای رو به جریانهای مرطوب فرو ریخته و امکان پدید آمدن تمدن انسانی در این سرزمین خشک را فراهم کردهاند. در این میان رشته کوه زاگرس از نظر تاثیرات طبیعی، انسانی و زیست محیطی جایگاه ویژهای دارد.
وضعیت خاص ناهمواریها و واقع شدن مناطق پربارش در حاشیه بیرونی رشته کوهها، همچنین جغرافیای سیاسی خاص کشور در دو قرن اخیر و تجزیه بخشهای وسیعی از ایران موجب شده است بخش اعظم جمعیت کشور و مراکز سکونت انسانی و مناطق حاصلخیز کشاورزی که در نواحی حاشیهای کشور و مجاورت همسایگان واقع شدهاند و به شدت به منابع آب فرامرزی وارد شده به کشور وابسته شوند که از جمله آنها میتوان به سیستان، شرق خراسان رضوی، جلگه ترکمن صحرا و دره ارس اشاره کرد. از سوی دیگر توپوگرافی و ساختار ناهمواریهای کشور در نواحی غربی موجب شده حجم قابل ملاحظهای آب از کشور خارج و وارد عراق شود.
مجموعه وضعیت فوقالذکر طراحی و اجرای یک برنامه جامع و استراتژیک در خصوص آب را به امری ضروری بدل کرده است که در این بین اتخاذ دیپلماسی آب فعال در رابطه منابع فرامرزی اعم از رودهای وارده و خارجه، آب مجازی انتقال آب بین حوضهای و کشتهای فراسرزمینی امری اجتنابناپذیر است. علاوه بر موارد فوق اکوسیستم شکننده طبیعی کشور به ویژه در نواحی آبگیر زاگرس و البرز در رابطه با پدیده ریزگرد، جنگلزدایی و بیابانزایی بر اهمیت اتخاذ دیپلماسی فعال با کشورهای همسایه میافزاید. در این میان با توجه به اینکه دستگاه دیپلماسی رسمی کشور به تنهایی از عهده چنین بار سنگینی برنمیآید اهمیت دیپلماسی عمومی آب و مشارکت بخش خصوصی به ویژه سازمانهای غیردولتی فعال در حوزه آب و محیط زیست بیش از پیش آشکار میشود.
به طورکلی چالشهایی که دیپلماسی عمومی آب در ایران با آن روبروست به شرح زیر است:
1- متعادل نمودن مصرف و بهرهبرداری منابع تجدیدپذیر در نقطه بهینه در بخشهای شهری، روستایی و صنعتی
2- جلوگیری از افزایش رقابت و منازعه بر سر منابع در مقیاس ملی و منطقهای
3- برقراری همکاری در میان جوامع رقیب در قیاس ملی و منطقهای
4- برقراری همکاری بخشهای خصوصی در کشورهای همسایه در زمینه آب و حفظ منابع ملی کشور
5- بسترسازی برای حضور فعال بخش خصوصی در زمینه مدیریت آب با همکاری بخش دولتی
6- برقراری تعادل میان سهم انسان و اکوسیستم طبیعی
7- چگونگی مدیریت حوضههای آبی مشترک
پیشنهادات حوزه دیپلماسی عمومی آب به منظور بهره برداری بهینه از منابع آب تجدیدپذیر:
الف- در حوزه سیاستگذاری
1- تلاش در جهت نهادیهکردن سیاستگذاری علمی به جای تصمیمهای سیاسی
2- نهادینهکردن آمایش سرزمین
3- سازگارنمودن برنامههای توسعه کشور با شرایط جدید اقلیمی و کمآبی و تکیه بر صنعت و توریسم در قبال کشاوری
4- انطباق سیاست خارجی و داخلی کشور با وضعیت جدید اقلیمی و کم آبی
5- امنیتی کردن موضوع آب
ب- در حوزه مصرف (کلیات)
1- استفاده بهینه از آب در هر سه بخش شهری، صنعتی و کشاورزی
2-کاهش تلفات آب و افزایش راندمان
3- اصلاح الگوی مصرف ابزارهای اقتصادی از جمله اصلاح جدید قیمت آب
ج- در حوزه مصرف (جزئیات)
1- بخش کشاورزی: اصلاح الگوی کشت، افزایش نقش آب مجازی،کشت مشترک با همسایگان، تشویق کشت محصولات کمآببر و ممنوعیت کشت محصولات پرآببر، کشت هیدروپونتیک با استفاده از رطوبت هوا، توسعه قناتها، توسعه استفاده از فنآوری مدرن و نوین در زمینه آبیاری
2- بخش صنعت: مکانگزینی صنایع بر اساس الگوی آمایش سرزمینی، جلوگیری از آلودگی آبهای زیرزمینی سطحی با تصفیه پسابهای صنعتی
3- بخش شهری: جدایی آب شرب و خانگی از سایر مصارف در شهرها، توسعه سیستم فاضلاب شهری، استفاده از پسابها تصیفهشده در مصارف شهری غیر شرب و کشاورزی، اصلاح الگوی مصرف و سرانه مصرف آب، برگزاری کارگاههای آموزشی به منظور افزایش آگاهی شهروندان از مسائل آب با استفاده از امکانات شهرداریها، شورایاریها و سراهای محله.
د- دیپلماسی عمومی آب: تشویق کاربرد مدیریت یکپارچه در حوضههای آبهای مشترک و فرامرزی سطحی و زیرزمینی از طریق ایجاد سازمان مشترک رودهای مرزی، گسترش همکاری میان شهرهای واقع در یک حوضه آبریز مشترک فرامرزی به منظور استفاده بهینه از آبهای مشترک از طریق قراردادهای شهری، سازماندهی بخش خصوصی در حوضههای آبهای مشترک به منظور ایجاد نهادهای مردمی و کمک به بخش دولتی در جهت مدیریت کارآمد حوضههای مشترک.
ه- انجام پروژههای پژوهشی در زمینه مسائل سیاسی، اجتماعی اقتصادی و مدیریتی آب به منظور توسعه حکمرانی آب در سطوح محلی، ملی و منطقهای و ارائه مشورتهای لازم به بخش دولتی
زمان بندی طرحهای پیشنهادی دیپلماسی عمومی آب:
الف- طرحهای کوتاهمدت (یک تا 3 سال)
1- امنیتی کردن موضوع آب
2- ممنوعیت کشت محصولات پرمصرف
3- تشویق و گسترش کشت محصولات کممصرف
4- اصلاح الگوی مصرف و کاهش سرانه مصرف آب
5- برگزاری کارگاههای آموزشی به منظور افزایش آگاهی شهروندان با استفاده از امکانات شهرداریها، سراهای محله، شوراهای شهر و دهیاریها.
6- گسترش همکاری میان شهرهای واقع در یک حوضه آبریز مشترک فرامرزی از طریق عقد قراردادهای خواهر شهری و ساماندهی بخش خصوصی در حوضههای آبهای مشترک به منظور اعمال مدیریت کارآمد از طریق توسعه سازمانهای غیردولتی
7- مدیریت پسابهای شهری و صنعتی و روستایی
8- انجام پروژههای پژوهشی در خصوص مسائل سیاسی، اجتماعی اقتصادی، دیپلماسی و مدیریتی آب
ب- طرحهای میانمدت (3 تا 6 سال)
1- اصلاح الگوی کشت
2- افزایش نقش آب مجازی
3- کشت مشترک با همسایگان
4- کشت هیدروپونتیک با استفاده از رطوبت هوا
5- توسعه قناتها
6- توسعه آبیاری مدرن
7- جدایی آب شرب و خانگی از سایر مصارف شهری
8- توسعه سیستم فاضلاب شهری در سراسر کشور
9- اعمال مدیریت یکپارچه در حوضههای آبهای مشترک فرامرزی از طریق ایجاد سازمان مشترک رودهای مرزی.
ج- طرحهای بلندمدت (6 تا 10 سال)
1- نهادینهکردن سیاستگذاری علمی به جای تصمیمسازی و تصمیمگیری سیاسی و منافع کوتاه مدت
2- طراحی و اجرای کامل طرح آمایش سرزمین
3- سازگارنمودن برنامههای توسعه کشور با شرایط جدید اقلیمی و کم آبی
4- انطباق سیاست خارجی کشور با شرایط جدید اقلیمی و کم آبی
5- تامین امنیت غذایی کشور
6- مدیریت یکپارچه اکوسیستم و محیط زیست.
